Psychologia w służbach

Właściwy dobór oraz szkolenie oficerów i agentów wywiadu, poznanie ich cech charakteru, opinii, poglądów politycznych, skłonności do nałogów jest kluczowe w kontekście późniejszej pracy operacyjnej. Do najważniejszych umiejętności „dobrego” oficera lub agenta należały umiejętności nawiązywania kontaktów z określonymi osobami, stwarzaniu pozorów zażyłości i stosownym wykorzystywaniu tego układu.[1]

Ocena oficerów i agentów tajnych służb zwykle uwzględniała cechy charakteru, poziom inteligencji, możliwości operacyjne, motywy działań, określony poziom moralności, poczucie obowiązku, potencjał fizyczny, spryt oraz odwagę. W przypadku oficerów nałogi tj. alkohol czy hazard były dyskwalifikujące. Pożądane natomiast były dyskrecja oraz ostrożność w stosunkach osobistych. Co istotne każda służba specjalna powinna oceniać stan psychiczny informatorów w celu wykluczenia świadomego bądź nieświadomego przekłamywania dostarczanych informacji[2]. Za jedną z najtrudniejszych sytuacji (psychologicznie) należy uznać: prowadzenie podwójnego życia (legendowanie działań). „Legenda” to nie tyle życiorys, ile raczej wykreowana na potrzeby zadania operacyjnego nowa tożsamość. Jedną z kluczowych potrzeb człowieka jest usystematyzowanie informacji na temat samego siebie. Tymczasem „legenda” obejmuje nie tylko stworzoną na potrzeby sytuacji historię życia, umiejętności (język, obyczaje, znajomość elementów infiltrowanego środowiska), lecz także sposób zachowania się, reagowania, a nawet cechy temperamentu.[3]

W celu uniknięcia dekonspiracji dobra legenda wymaga zmian na każdej płaszczyźnie danej osoby, w tym także psychologicznej. Stąd ważne było wyćwiczenie „umiejętności aktorstwa operacyjnego”, czyli zmiany zachowania i nawyków.[4]

Innym zagadnieniem psychologicznym jest zdrada. Może ona wynikać z przyczyn sytuacyjnych lub praktycznych, jednak zawsze w takich sytuacjach powstaje pytanie o motywacje takiego zachowania. Niezależnie jednak od przyczyn zdrada zwykle prowadzi do pewnego rodzaju urazu emocjonalnego, przynosi problemy psychologiczne – zwykle niesie za sobą uczucie lęku przed niepewną przyszłością, często pojawia się też poczucie winy oraz ambiwalentne reakcje na dezercję z ojczystego kraju, wstyd, potrzebę uzasadnienia podjętej decyzji.[5]

Kolejnym zagadnieniem bardzo skomplikowanym z punktu widzenia psychologii jest ewentualna reintegracja społeczna oficerów po zakończonej operacji, powrót do „domyślnych” danych osobowych, pokonywanie stresu z tym związanego i pooperacyjnych symptomów psychologicznych np. PTSD[6]. FBI zanotowało takie reakcje oficerów oraz agentów jak paranoja, silna bezsenność oraz załamanie systemu wartości, a nawet wzrost sympatii dla celów lub ofiar.

„Analiza psychologicznych aspektów działania tajnych służb ma swoje ograniczenia metodologiczne. Z jednej strony wynika to ze wspomnianej już specyfiki i tajności działania tych służb, a z drugiej ze zróżnicowania psychologicznych koncepcji osobowości i zarazem braku specjalistycznych badań dotyczących ich użyteczności w ocenie osobowości oficera czy agenta wywiadu. Problematyka działania tajnych służb jest w badaniach psychologicznych albo nie dość popularna, albo nieujawniana.”[7] Należy też zauważyć, że psychologiczna ocena działalności tajnych służb musi być adekwatna do rozwoju techniki operacyjnej. „Na koniec można zadać pytanie, czy osobowość oficera, agenta wywiadu, który niegdyś dla zdobycia tajemnic wroga działał w jego otoczeniu, a obecnie w dobie wzrastających możliwości technologicznych nie musi podejmować działań w terenie, pozostaje psychologicznym zagadnieniem? Według powszechnej opinii żadna nowoczesna technologia nie jest w stanie zastąpić człowieka, to samo można powiedzieć o pracy agenta, czynnik ludzki zatem zawsze pozostanie fundamentem działań wywiadowczych.”

[1] Anna Zasuń Kontrwywiad II RP tom II s. 49-57

[2] Tamże.

[3] Tamże.

[4] Tamże.

[5] Tamże.

[6] PTSD – ang. posttraumatic stress disorder

[7] Anna Zasuń Kontrwywiad II RP tom II s. 49-57